Historia szczepień przeciw HPV

W historii odkryć związanych z wirusem brodawczaka ludzkiego HPV najważniejsze jest nazwisko profesora Haralda zur Hausena, niemieckiego naukowca, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny z 2008 roku. Wieloletnie badania profesora skupiały się na raku szyjki macicy, a nagroda została mu przyznana za przełomowe odkrycie roli wirusa brodawczaka ludzkiego w patogenezie tego nowotworu. Dzięki poznaniu właściwości antygenowych wirusowych białek oraz możliwości ich syntezy metodami biotechnologicznymi, naukowiec współuczestniczył w opracowaniu szczepionki przeciw najbardziej onkogennym typom wirusa HPV, która pojawiła się na rynku już w 2006 roku. Zarówno wtedy, jak i dziś, szczepionki przeciw HPV należą do szczepionek zabitych, niezawierających całego wirusa, lecz wirusopodobne cząstki (VLP) złożone ze wzbudzających odpowiedź immunologiczną układu białek L1 otoczki wirusa HPV¹. Do dziś na rynku znalazły się trzy wielowalentne rodzaje szczepionek przeciwko wirusowi HPV, w Polsce dostępne są obecnie dwie z nich.

Sukces w Australii

Pierwsza szczepionka przeciw HPV została zarejestrowana w 2006 roku. Rok później została wprowadzona do obowiązkowego programu szczepień w Australii. Była podawana w 3-dawkowym schemacie szczepień dla dziewczynek w wieku 12-13 lat. W 2013 roku szczepieniami przeciw HPV objęto również chłopców (w wieku 12–13 lat, z możliwością uzupełnienia szczepień dla 14- i 15-latków do końca 2014 r.). Program ten uczynił Australię jednym z pierwszych krajów, które wdrożyły neutralny pod względem płci program szczepień przeciwko HPV². Australia była jednym z prekursorów powszechnych szczepień przeciwko HPV, ale troska o profilaktykę ma tam znacznie dłuższą historię. Od 1991 roku kraj ten prowadzi program badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy, a w 2017 roku badania te unowocześniono poprzez wprowadzenie skriningu w kierunku wirusa brodawczaka ludzkiego HPV (powtarzanego co 5 lat wśród kobiet w wieku 25-69 lat), uważanego za skuteczniejszy od tradycyjnego badania cytologicznego2. Efektem tych działań jest jeden z najniższych wskaźników zapadalności na raka szyjki macicy na świecie – w 2018 roku w Australii rejestrowanych było siedem przypadków raka szyjki macicy na 100 000 kobiet. Według raportu „Przewidywane ramy czasowe do wyeliminowania raka szyjki macicy w Australii: badanie modelowe” opublikowanego na łamach „The Lancet” w 2018 roku, do 2028 roku liczba zachorowań na tę chorobę spadnie w Australii do mniej niż czterech przypadków na 100 tys. kobiet i do jednego nowego przypadku na 100 tys. kobiet do 2066 roku². Dla porównania, w Polsce w 2020 roku na raka szyjki macicy zachorowało ponad 19,8 na 100 tys. kobiet³.

Szczepionki przeciwko HPV

Wszystkie szczepionki przeciw HPV dostępne w Polsce i na świecie należą do szczepionek zabitych i nie zawierają całego wirusa, lecz cząstki wirusopodobne (ang. Virus Like Particles). Cząstki te wyglądają jak wirus, ale w rzeczywistości są pustymi otoczkami białkowymi złożonymi głównie z białek L1, które wykorzystane są jako antygeny w szczepionce. Do dziś opracowano trzy rodzaje wielowalentnych szczepionek przeciw HPV, z czego w Polsce w użyciu są obecnie dwie. Szeregując je względem kolejności pojawiania się na rynku, są to:

• szczepionka 4-walentna HPV-4, zawierająca cząstki wirusopodobne (VLP) pozyskane techniką rekombinacji genetycznej w komórkach drożdży. Szczepionka zawiera antygeny w postaci białek L1 chroniące przed czterema typami wirusa: HPV-6, -11, -16, -18. Zarejestrowana została w 2006 roku, obecnie w Polsce jest niedostępna, ponieważ została zastąpiona szczepionką 9-walentną.
• szczepionka 2-walentna HPV-2, zawierająca cząstki VLP wytwarzane techniką rekombinacji genetycznej w komórkach owadzich z wykorzystaniem systemu ekspresyjnego bakulowirusa. Szczepionka zawiera antygeny w postaci białek L1 typu 16 i 18 i stanowi ochronę przed tymi dwoma typami wirusa HPV. Zarejestrowana została w 2007, dostępna jest na rynku do dziś.
• szczepionka 9-walentna HPV-9, stanowiąca rozbudowaną o kolejne antygeny wersję szczepionki 4-walentnej, zarejestrowana od 2018 roku. Podobnie jak jej poprzedniczka, zawiera cząstki wirusopodobne (VLP) pozyskane techniką rekombinacji genetycznej w komórkach drożdży, ale rozbudowano ją o pięć kolejnych antygenów. Szczepionka ta zabezpiecza przed dziewięcioma typami wirusa HPV-6, -11, -16, -18, -31, -33, -45, -52 i -58.

Typy HPV o wysokim i niskim potencjale onkogennym

Obecnie rozpoznanych jest niemal 200 typów wirusa HPV, z których część ma wysoki lub niski potencjał onkogenny, a niektóre mogą wywoływać niezłośliwe brodawki narządów płciowych (kłykciny) i brodawczaki.

• Typy onkogenne, a więc wysokiego ryzyka rozwoju zmian nowotworowych, to aktualnie 14 typów wirusa: HPV-16, -18, -31, -33, -35, -39, -45, -51, -52, -56, -58, -59, -66, -68. Do niedawna za typy o najwyższym potencjalne onkogennym uważano HPV-16 i -18, aktualne badania wskazują, że odsetek zakażeń typem HPV-18 w populacjach spada, natomiast drugie miejsce (po HPV-16) pod względem częstości zakażeń zajmuje już typ HPV-31⁴. Typy wysoko onkogenne mają związek z rozwojem takich chorób nowotworowych, jak rak szyjki macicy, odbytu, pochwy, sromu.
• Typy o niskim potencjale onkogennym to aktualnie: HPV-6, -11, -40, -42, -43, -44, -54, -61, -72 i -82. Wirusy z tej grupy są odpowiedzialne za rozwój łagodnych zmian brodawczakowatych błon śluzowych i skóry, czyli brodawek narządów płciowych (tzw. kłykcin kończystych).

Podział ten nie jest ścisły, a zachorowalność, nosicielstwo i dystrybucja poszczególnych typów wirusa HPV zmieniają się i zależą od takich parametrów, jak wiek i płeć pacjenta, lokalizacja infekcji, region geograficzny i inne⁵.